موضوع عام: عزاداری امام حسین
موضوع خاص: پیاده‌روی اربعین
نام شبهه کننده: علی افشاری
منبع شبهه: سایت علی افشاری http://aliafshari.com/1393/09/25/3015
هدف‌های احتمالی: اعتبارزدایی از مراسم پیاده‌روی اربعین، تضعیف انگیزه حضور در مراسم اربعین
متن شبهه:
۱. خداوند در آيه نخست سوره طاها خطاب به پيامبر مي‌فرمايد: « ما قرآن را بر تو نازل نكرديم تا به رنج بيافتى!»
اين آيه در كنار سيره رفتاري پيامبر و بزرگان اسلام، تأييدكننده اين واقعيت است كه در اسلام، رياضت و سخت‌گيري بر بدن، براي عبادات و امور معنوي جايز نبوده و جايگاهي ندارد. اسلام خواستار برخورد متوازن بين عبادات و برخورداري از زندگي راحت است. همچنين در اسلام، استفاده متعادل از مسائل مادي و معنوي مورد تأكيد قرار گرفته است. اسلام جنبه‌هاي روحي و جسمي انسان را توأمان در نظر گرفته و روشي متعادل را براي زندگي در اختيار انسان قرار مي‌دهد؛ تا هم روح انسان و هم بدن او در مسيري متوازن به تكامل و رشد برسد. در اين روش، افراط و تفريط وجود ندارد. در مقام زهد، كه مرتبه بالاي ايمان است، نيز ماديات به نفع امور معنوي كنار مي‌روند، ولي از سالك راه حق انتظار نمي‌رود سختي و مشقت بدني را وسيله آمرزش و كشف حقايق الهي قرار دهد!
پياده‌روي در مسيري طولاني نجف تا کربلا امري است كه متضمن آزار و سختي بدني است و از منظر اسلام جایز نیست!
۲. از سوي ديگر سازماندهي و برنامه‌ريزي براي جمع‌كردن ميليون‌ها نفر در يك مراسم هزينه‌هاي بالايي را طلب مي‌كند. بيش از چهل هزار نيروي امنيتي هرسال در عراق وظيفه حفاظت از زائران را بر عهده دارند. همين يك فقره گوياي هزينه‌هاي بالاي اين مراسم است. حتي با فرض اينكه همه هزينه‌ها از سوي مردم و بخش‌هاي غير دولتي تأمين شود در صورتي كه در واقعيت چنين نيست، باز اين سئوال مهم مطرح مي‌شود كه آيا هزينه‌هاي فوق را صرف تأمين نياز‌هاي ضروري مردم و بخصوص افراد نيازمندكردن، اولويت دارد يا شاخ و برگ‌دادن به شعائر موجود؟! بديهي است اگر جوهره تعاليم اسلام مدّ نظر قرار گيرد، تأمين مايحتاج ضروري نيازمندان، ارجحيت دارد و صرف اين مخارج براي حل مشكلات انسان‌هاي نيازمند و امور خيريه ثواب و ارج به مراتب بيش‌تري دارد.
ممكن است عده‌ای در پاسخ بگويند كاركرد ايجاد همبستگي و افزايش وحدت در بين شيعيان و تاثيرگذاري بر منطقه و جهان اين ارزش را دارد تا چنين هزينه‌اي را پرداخت.
در پاسخ بايد گفت ايجاد همبستگي لزوما نياز ندارد در قالب افزودن بر مناسك موجود و بخصوص ترويج عبادت‌هاي مستلزم مشقت بدني انجام شود. توجه همه شيعيان به روز‌هاي مهم آئيني و انجام اعمال مناسب در محيط خود، پيوند دهنده همه شيعيان و بدور از هزينه‌ها و تشريفات غير ضروري است. اين رويكرد ظرفيت‌هاي بهتري براي تقويت شيعيان داشته و از آفات ترويج شعائرگرايي صرف بدور است.
كافي است توجه شود براي پيامبر گرامي اسلام كه بزرگ‌ترين شخصيت اسلامي است، چنين برنامه‌اي برگزار نمي‌شود؛ اما اين مسئله خلأ و نقصاني براي عدم همبستگي مسلمانان پديد نياورده است.
۳. از سوي ديگر بزرگ كردن مناسبت‌هاي مربوط به امام حسين در قياس با مناسبت‌هاي مهم‌تر اسلامي، پيامد‌هاي مشكل‌آفرين جدي در تضعيف انسجام و تحكيم برادري در جهان اسلام و دامن زدن به اختلافات غير ضرروي دارد.
۴. ديگر مؤلفه‌اي كه تاثيرگذاري مراسم ياد شده را با ترديد مواجه مي‌كند، تأكيد زياد و اغراق گونه بر ابعاد فرمال و ظاهري عزاداري براي امام حسين و زيارت مرقد آن امام همام است. در حالي كه به قول آيت الله بهجت ، «عبادت كردن به زيادي روزه و نماز نيست، بلكه (حقيقت) عبادت، در كار خدا زياد انديشيدن است.»
توجه به امام حسين نيز در كثرت عزاداري و يا انجام كار‌هاي سخت بدني ميسر نمي‌شود، بلكه تمركز بر فهم و شناخت پيام نهضت اصلاح گرانه ايشان و كاربستن آموزه‌ها و ارزش‌هاي مكتب امام حسين در زندگي فردي و جمعي قابل حصول است.
بنابراين با توجه به نكاتي كه توضيح داده شد گسترش مناسك و دامن زدن به ثواب پياده‌روي به سمت حرم امام حسين از منظر موازين ديني و مصلحت‌انديشي، موجه به نظر نمي‌رسد!
پاسخ اجمالی:
۱. یکی از مبانی اساسی قرآن، فطری بودن دین است. (روم: ۳۰) بنابر این اسلام، دین فطرت، و احکام اسلامی، هماهنگ با ویژگی‌های روحی و جسمی و متناسب با توان عموم انسان‌ها تنظیم شده است. پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: «من بر شریعت حق‌گرا، آسان، باگذشت و پاک از هرکدورتی برانگیخته شده‌ام!»[۱] معنای این جمله این است که شریعت اسلامی، آسان، باگذشت و متناسب با توان انسان‌ها طراحی شده است. مقصود از آسانی و گذشت شریعت، تن‌آسانی و راحت‌طلبی نیست؛ اساسا صِرف وجود تکلیف شرعی و لزوم تعهد اخلاقی و قانونی انسان‌ها در جامعه، خود نوعی مشقت و کلفت است، که هم در اسلام و هم در دیگر ادیان و مکاتب حقوقی و تربیتی وجود دارد.
انسان به طبیعت خود، خواهان آزادی از هرقید و بند اخلاقی و قانونی است و هرنوع قانونی برای او سختی و رنجی به همراه دارد. بنابر این قوانین و احکام اسلامی هم همراه نوعی مشقت و کلفت است و انسان مؤمن با اختیار خود آن را می‌پذیرد. سطح مشقت در اعمال شرعی و اخلاقی متفاوت است و برخی از احکام و آموزه‌ها مشقت بیش‌تری دارد. روزه در هوای گرم و جهاد در راه خدا، نمونه‌هایی از احکام دارای مشقت زیاد است. آنچه در احکام اسلام وجود ندارد، احکامی است که بیش از طاقت عموم انسان‌ها باشد. به مشقت‌افکندن خود در اموری است که خداوند آن اندازه مشقت را از انسان‌ها نخواسته است، در شریعت اسلام نکوهش شده است. (ص: ۸۶) احکام مشقت‌بار و تکالیفی که بیش از طاقت عموم انسان‌ها است، در کلام اسلامی زیر عنوان «قبح تکلیف به مالایطاق» و در فقه اسلامی ذیل قواعد «حرج»، «لاضرر»، «اضطرار» و «اکراه» نفی و رد شده است.
پیاده‌روی اربعین، خصوصا در زمان ما، اگرچه دارای قدری مشقت و رنج است، اما رنج آن اگر کم‌تر از دیگر سفرهای تفریحی یا تجاری نباشد، یقینا بیش‌تر نیست؛ ضمن اینکه چنین مشقت‌های قابل‌تحملی، نه تنها زیانی ندارد، بلکه برای روح و جسم انسان‌ها مفید و گاهی لازم است. عاشقان امام حسین علیه السلام حاضرند برای توفیق زیارت آن حضرت هررنج مطلوبی را تحمل کنند.
۲. حتی اگر هیچ نص خاصی درباره پیاده‌روی برای زیارت قبر امام حسین علیه السلام در ایام اربعین، وجود نداشت، از این لحاظ که چنین زیارتی مصداق تعظیم شعائر الهی و تقویت ارزش‌های اسلامی و انسانی است، رفتاری ارزش‌مند و مثبت تلقی می‌شود. مراسم اربعین، رویداد یا جشنواره دولتی نیست که بتوان آن را جابجا یا ملغا کرده و هزینه‌های آن را در امور دیگری مصرف نمود؛ پیاده‌روی اربعین، در واقع، تراکم زمانی و مکانی اراده‌ها و رفتارهای فردی عاشقان سالار شهیدان است. این موضوع نظیر مسافرت همزمان بسیاری از مردم در ایام تعطیل به شهرهای شمالی کشور است. آیا دولت می‌تواند از سفرهای تفریحی مردم جلوگیری کرده و به آنان بگوید به صورت فردی و خانوادگی در محل زندگی خود تفریح کنند؟!
چیزی که قابل قبول نیست و باید از آن جلوگیری شود، اسراف و تبذیری است که گاهی از طرف میزبانان یا مهمانان مشاهده می‌شود و لازم است آن را با تذکر، آموزش‌های دینی و بهداشتی برطرف کرد.
۳. برخی از افراد، تنها به جنبه‌های قابل نقد رویداد اربعین توجه و از جنبه‌های ستوده آن غفلت یا تغافل می‌کنند. مراسم پیاده‌روی اربعین ممکن است نقاط قابل نقدی داشته باشد، اما جلوه‌های زیبایی که از مهمان‌نوازی، محبت، برادری، گذشت، همکاری، هم‌هدفی، مدارا و وفاداری به ارزش‌های اسلامی و انسانی در صحنه اربعین آفریده می‌شود، ارزشی به مراتب بیش از هزینه‌های مصرفی آن دارد. آیا خلق و تماشای آن همه زیبایی ناب معنوی، تربیتی، اجتماعی و اخلاقی، ارزشی کم‌تر از ایجاد پارک و فضای سبز طبیعی دارد؟! امروزه دولت‌ها هزینه‌های زیادی را برای ایجاد پارک، فضاهای سبز، مراکز تفریحی و فرهنگی مصرف می‌کنند. بسیاری از مردم برای تماشا و لذت‌بردن از طبیعت‌های زیبا و مراکز تفریحی ایران و کشورهای دیگر هزینه می‌کنند. حال این سؤال مطرح است که چرا منتقدان به سفر اربعین، سفرهای سیاحتی و تفریحی بخشی از مردم را تحسین کرده و ضروری می‌دانند، اما سفرهای معنوی و زیارتی را نفی می‌کنند؟! شما که همواره از ضعیف‌شدن اخلاق انسانی سخن می‌گویید، چرا از هزینه‌کردن مردم برای تقویت معنویت و اخلاق انسانی خود ناخرسندید؟!
۴. به گواه واقعیت‌های موجود، مراسم اربعین حسینی جزء کم‌نظیرترین گردهمائی‌های انسانی است که از هرگونه خشونت‌ورزی، نفرت‌پراکنی و دوگانه‌سازی‌های مذهبی پیراسته است. انسان‌هایی که با دل‌هایی پراز شور و ارادت به ساحت امام حسین در مراسم اربعین شرکت می‌کنند، دست کم در طی آن چندروز، جلوه‌هایی سرشار از مدارا، فداکاری، گذشت و اخلاص را می‌آفرینند. کنگره اربعین آن قدر بزرگ و باشکوه است که اگر احیانا در گوشه و کنار آن افراد معدودی هم بخواهند، علیه دیگر مذاهب، نفرت‌پراکنی کنند، به چشم نیامده و در اقیانوس محبت، اخلاص و شعور زائران حسینی محو می‌شود. در مراسم اربعین هیچگونه شعار یا نمادی از دشمنی و ستیزه‌گری علیه اهل‌سنت وجود نداشته و ندارد. زبان اربعین، زبان عشق، وفاداری و حقیقت‌طلبی است. متهم‌ساختن رویداد اربعین به دوگانه‌سازی و تقویت مرزهای جدایی مذاهب، بیش از هرچیز، زاییده ذهن آشفته و منفی‌گرای شبهه‌کنندگان است.
معرفی منابع برای مطالعه بیش‌تر
طاهرزاده اصفهانی، اصغر، اربعین حسینی، امکان حضور در تاریخی دیگر، گروه فرهنگی المیزان، انتشارات لب‌المیزان.
مؤذنی، علی، کتاب داستانی احضاریه، نشر اسم.
امجدی، کیوان، کتاب داستانی، ستون ۱۴۵۳، نشر فرهنگ اندیشه.
والایی، علی اکبر، کتاب داستانی عمود ۱۴۰۰، نشر احیا.
حسینی نسب، احسان، کتاب داستانی به سفارش مادرم، انتشارات به نشر.
جوادی یگانه، محمدرضا، روایت پیاده‌روی اربعین: روایت مردم‌شناسانه و جامعه‌شناختی از پیاده‌روی اربعین، مرکز پژوهش‌های فرهنگ، هنر و ارتباطات.
ایده‌هایی برای مقابله
تهیه و انتشار مجموعه مصاحبه‌هایی با اندیشمندان درباره آثار فردی و اجتماعی مراسم اربعین، ساخت و انتشار کلیپ‌ها و عکس نوشت‌هایی درباره جلوه‌های ناب معنوی، اخلاقی، اجتماعی و تربیتی مراسم اربعین.
[۱] . « قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: بُعِثْتُ إِلَيْكُمْ بِالْحَنَفِيَّةِ السَّمْحَةِ السَّهْلَةِ الْبَيْضَاءِ» (بحارالانوار، ج ۳۰: ص ۵۴۸)
